Υπάρχουν
χωριά στην Κύπρο, έστω και πολύ λίγα, που σαν τα
πρωτογνωρίσεις, ζητάς επίμονα να μάθεις και να πληροφορηθείς
πως τα κατάφεραν να επιζήσουν πάνω στο τραχύ και
άγονο βουνίσιο τοπίο που βρίσκονται αλλά και το
πως μπόρεσαν να αυξήσουν την πληθυσμό τους σε επίπεδα
που ξεπερνούν τις οικονομικές δυνατότητες του χωριού.
Ένα τέτοιο χωριό είναι το Πελένδρι, που βρίσκεται
στο δυτικό άκρο της Πιτσιλιάς, στα ανατολικά της
κοιλάδας Καρβουνά - Σαϊττά, περιτριγυρισμένο από
λόφους, σε υψόμετρο 880 μέτρα. Έχει απόσταση από
τη Λεμεσό 40 περίπου χιλιόμετρα και συνδέεται
βορειοδυτικά με το χωριό Κάτω Αμίαντος, ανατολικά
με την Ποταμίτισσα και τον Αγρό και δυτικά με
την Τριμίκλινη.
Για πολλά χρόνια μεγάλος αριθμός κατοίκων του
Πελενδριού εργοδοτείτο στο κοντινό μεταλλείο του
Αμιάντου. Η εργοδότηση που πρόσφερε το μεταλλείο
ήταν ένας από τους κύριους λόγους ανάπτυξης του
χωριού.
Το
χωριό γνώρισε μεγάλες πληθυσμιακές μεταβολές.
Το 1881 οι κάτοικοι του ήταν 444 που αυξήθηκαν
στους 798 το 1921 και στους 1504 το 1946. Ο πληθυσμός
αυξήθηκε το 1960 στους 2094 και το 1973 στους
2253. Στη συνέχεια το χωριό, όπως και άλλα χωριά,
επλήγει από την αστυφυλία και οι κάτοικοι μειώθηκαν
το 1976 στους 2218 και στους 1739 το 1982. Στην
απογραφή του 2001 οι κάτοικοι αριθμούσαν του 1350.
Το Πελένδρι υπήρχε σαν οικισμός από τον Μεσαίωνα.
Ο Ντε Μας Λατρί το αναφέρει ως Pelendres ή Pelondres
που το 1353 ήταν φέουδο του Ιωάννη ντε Λουζινιάν,
που ήταν μέλος της βασιλικής οικογένειας της Κύπρου.
Ο μεσαιωνικός χρονογράφος Γεώργιος Βουστρώνιος
αναφέρει δύο φορές το χωριό στο χρονικό του. Στη
μια περίπτωση αναφέρει ότι γύρω στο 1461 στον
οικισμό έμενε κάποιος πλούσιος, πιθανότατα έμπορος
με το όνομα Σατένης. Στη δεύτερη περίπτωση αναφέρει
για δύο πραστειά (αγροκτήματα) των Πελενδρίων
που ανήκαν στον Ρίτζο τι Μαρίνο και τα οποία κατασχέθηκαν
το 1474 από την Αικατερίνη Κορνάρου. Τα δύο αυτά
πραστειά που είναι τα Κάρδαμα (Kardama) και τα
Φίλαγρα, διαλύθηκαν κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Τα Φίλαγρα όμως επανιδρύθηκαν με την ίδια ονομασία
στα μέσα του 20ου αιώνα με ελάχιστα σπίτια και
κέντρα ψυχαγωγίας για τους τουρίστες στον κύριο
δρόμο Καρβουνά-Σαϊττά. Σε παλιούς χάρτες τα Φίλαγρα
βρίσκονται σημειωμένα σαν Filoga.
Πέρα
όμως από τους δύο αυτούς οικισμούς, σύμφωνα με
αφηγήσεις λέγεται ότι υπήρχαν ακόμη 14 μικρά χωριά,
τα οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλειφθούν και να
ενωθούν με τους κατοίκους του Πελενδριού, ώστε
να νιώθουν πιο ασφαλείς. Σαν τέτοια χωριά αναφέρονται
τα ακόλουθα: ο Πούλος, στον οποίο βρέθηκαν σημαντικά
αρχαιολογικά αντικείμενα της εποχής του Μεγάλου
Αλεξάνδρου, τα Φουρνιά στα οποία υπάρχουν ίχνη
παλαιού οικισμού, ο Τρούμηθος στον οποίο υπάρχει
ένα πολύ παλαιό μεταλλείο χαλκοπυρίτη, η Τζεράμης
η οποία καταστράφηκε ολεσχερώς μετά από κατολίσθηση,
τα Ρόντια, τα Κόνναρα, ο Ματόκαμπος, τα Χαλάζιν,
η Αργυρου, η Δέησις, ο Αης Γιάννης Ποταμουλιών,
τα Ποντίκια και οι Κουντουρήδες.
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές αναφορικά με την προέλευση
του ονόματος του χωριού.
(α)
Το όνομα Πελένδρι και Πελένδρια
που χρησιμοποιείτο τα παλαιότερα
χρόνια προήλθε από ένα φυτό που φύτρωνε άφθονο στην περιοχή και
ονομαζόταν Φελάνδριο (οινάνθη) Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι από τα
φύλλα αυτού του φυτού που ήταν πολύοσμα κατασκευαζόταν οινάνθινον
μύρο.
(β)
Στην περιοχή φυτρώνει σε αφθονία ένα είδος
μανιταριού το οποίο οι
κάτοικοι ονομάζουν Πέλεντρο. Είναι ένα δηλητηριώδες μανιτάρι με γεύση
πικρή και στυφή και με διακριτικό γνώρισμα την εμφάνιση, γιατί είναι
πολύ μεγαλύτερο από τα γνωστά είδη μανιταριών. Ο Ν. Κληρίδης όμως
αναφέρει ότι το μανιτάρι πήρε το όνομα του από το χωριό.
(γ)
Σε ένα γαλλικό περιοδικό αναφέρεται ότι
το χωριό πήρε το όνομα του από
ένα αρωματικό χόρτο που φύτρωνε στο χωριό και που ονομάζεται
Πεδέντρι και έτσι ονομάστηκε Πελένδρι.
(δ)
Άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι το χωριό πήρε
την ονομασία του από το
επώνυμο μεσαιωνικής οικογένειας που το κατείχε κάποτε ως φέουδο (πριν
το 1353). Ο Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρει την οικογένεια Πελεντρί.
(ε)
Τέλος σύμφωνα με νεότερες εκδοχές το Πελένδρι
ονομαζόταν παλιά
Πολυδέντρι, γιατί υπήρχαν στην περιοχή πολλά δέντρα. Αργότερα για
συντομία άλλαξε την ονομασία του σε Πελένδρι.
Το
Πελένδρι έχει μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα
750 χιλιοστόμετρα και στην περιοχή καλλιεργούνται
φρουτόδεντρα (μηλιές, αχλαδιές, ροδακινιές, δαμασκηνιές)
ελιές, αμυγδαλιές, καρυδιές, αμπέλια οινοποιήσιμων
ποικιλιών καθώς επίσης και λαχανικά (πατάτες,
φασολάκια, ντομάτες κλπ). Το χωριό περιλαμβάνεται
στο σχέδιο ενιαίας αγροτικής ανάπτυξης Πιτσιλιάς
και έχει ωφεληθεί από την κατασκευή της χωμάτινης
δεξαμενής για την άρδευση της γης, την δημιουργία
υγειονομικού κέντρου, την βελτίωση των αγροτικών
δρόμων και με το σχέδιο αναδασμού που έγινες στη
περιοχή. Μέρος των κρατικών δασών του Τροόδους
και της Μονής όπως και ολόκληρο το μικρό κρατικό
δάσος Κακόγυρος εμπίπτουν στα διοικητικά όρια
του χωριού.
Το Πελένδρι είναι από τα πιο γραφικά χωριά της
Κύπρου και διατηρεί σε αρκετά μεγάλο βαθμό στοιχεία
της παραδοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Παρόλο
που στο χωριό κτίστηκαν αρκετές σύγχρονες οικοδομές,
ωστόσο στο κέντρο του αρχικού πυρήνα διατηρούνται
ακόμη πολλά παραδοσιακά σπίτια κτισμένα με το
τοπικό πέτρωμα του γάββρου. Τα ξύλινα ανώφλια,
οι δοκοί, οι ξύλινες πόρτες και οι αυλές των σπιτιών
έχουν όλα την δική τους ξεχωριστή ιστορία και
ομορφιά.
Το
Πελένδρι σαν φέουδο και διοικητικό κέντρο κατά
τα χρόνια του μεσαίωνα διαφύλαξε μια πλούσια πολιτιστική
κληρονομιά, κυρίως τα μνημεία βυζαντινής τέχνης.
Από στατιστική άποψη το Πελένδρι έρχεται πρώτο
σε όλη την επαρχία Λεμεσού σε όγκο βυζαντινής
κληρονομιάς και ιδιαίτερα σε ποσοστό εικόνων.
Επίσης είναι γνωστό για τις μοναδικές εκκλησίες
και τα παρεκκλήσια του.
Η
εκκλησία του Τιμίου Σταυρού με τοιχογραφίες του
1178 αποτελεί μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής
κληρονομιάς της Unesco, η εκκλησία της Παναγίας
Καθολικής με τις εικόνες του 16ου αιώνα τέθηκε
υπό την προστασία του Τμήματος Αρχαιοτήτων, η
εκκλησία του Ιωάννη του Λαμπαδιστή εντυπωσιάζει
με τον μεγάλο θόλο της, που την κάνει να ξεχωρίζει
από μεγάλη απόσταση και η εκκλησία του Αρχαγγέλου
Μιχαήλ.