Στο γραφικό χωριό Πελένδρι, που βρίσκεται στην γεωγραφική περιφέρεια Πιτσιλιάς, η Ιερά Μητρόπολις Λεμεσού σε συνεργασία με το Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης, το Τμήμα Αρχαιοτήτων και την Επιτροπή Παρεκκλησιών της κοινότητας, διαμόρφωσε τον εσωτερικό χώρο του ιερού ναού Παναγίας Καθολικής σε εικονοφυλάκιο. Χωρίς να επηρεάζεται η λειτουργική χρήση του χώρου, με απλό, λιτό και διακριτικό τρόπο παρουσιάζεται στους επισκέπτες του μνημείου, σημαντικός αριθμός από τα πιο αξιόλογα κειμήλια που διαφυλάσσονται στους ναούς της κοινότητας, από τον 12ον μέχρι και τον 19ον αιώνα. Σε κοντινή απόσταση από το ναό της Παναγίας, εξάλλου υψώνεται στην κορυφή του μικρού λόφου, ο ναός του Τιμίου Σταυρού (12ος αιώνας). Ο ναός συγκαταλέγεται στην ομάδα των δέκα βυζαντινών μνημείων, που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Αρχιτεκτονική
Ο ναός της Παναγίας της Καθολικής στο Πελένδρι, ανήκει στον τύπο του ξυλόστεγου ναού με κάλυψη από αγκιστρωτά κεραμίδια, που συναντάται σε μεγάλη έκταση στην οροσειρά του Τροόδους. Ο ναός φαίνεται ότι είναι κτίσμα του 16ου αιώνα. Είναι τρίκλιτος και ανήκει στον σπάνιο τύπο κατά τον οποίο τα κλίτη χωρίζονται με δύο σειρές από ξύλινους στύλους και όχι από τοξοστοιχία. Η κάθε σειρά έχει πέντε στύλους, οι οποίοι φέρουν μεγάλες ξύλινες οριζόντιες δοκούς, στις οποίες εδράζεται η στέγη.
Ο ναός έχει απλή ορθογωνική κάτοψη με γενικές εξωτερικές διαστάσεις 9,88 Χ 20,05 μέτρα. Η αψίδα του ιερού είναι περίπου ημικυκλική στο εσωτερικό, πεντάπλευρη εξωτερικά και προεξέχει από τον κυρίως ναό κατά 2,20 μέτρα. Το κεντρικό κλίτος έχει πλάτος 4,20 μέτρα ενώ στα πλάγια ποικίλλει από 2,02 έως 2,24 μέτρα.

Οι τοίχοι του ναού έχουν πάχος 60 εκατοστά και είναι κτισμένοι από ακανόνιστους τοπικούς λίθους με συνδετικό υλικό χωματοπηλό. Για το κτίσιμο των ακμών της πεντάπλευρης αψίδας του ιερού, χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο ποσοστό οπτόπλινθοι ανάμεικτοι με λίθους ακανόνιστου σχήματος, δημιουργώντας ένα αρκετά σπάνιο και ενδιαφέρον αποτέλεσμα.

Η κύρια προσπέλαση στο ναό, γίνεται σήμερα από τη θύρα στο μέσον του νότιου τοίχου. Στον νότιο τοίχο υπάρχουν συνολικά τρία ανοίγματα θυρών και δύο παράθυρα. Φαίνεται ότι αποτελούν νεώτερες διανοίξεις. Ίχνη από παλαιότερο άνοιγμα εισόδου, διακρίνονται σήμερα κάτω από το ανατολικό παράθυρο της πλευρά αυτής. Άνοιγμα εισόδου υπήρχε αρχικά και στο μέσον του δυτικού τοίχου του ναού, το οποίο θα πρέπει να αποτελούσε και την κύρια είσοδό του. Άγνωστο πότε και γιατί, η θύρα αυτή φράχθηκε και η είσοδος καταργήθηκε. Στο βόρειο τοίχο υπάρχει ένα μόνο άνοιγμα, μια μικρή θύρα. Στην ανατολική πλευρά υπάρχουν ένα ορθογωνικό παράθυρο στην αψίδα του ιερού και ένας κυκλικός φεγγίτης με γύψινο διάφραγμα στο αέτωμα.
Η κάλυψη του ναού γίνεται με τη χαρακτηριστική διπλή ξύλινη στέγη. Η εσωτερική στέγη αποτελείται από κεκλιμένες δοκούς και σανίδωμα και η εξωτερική, από δεύτερη σειρά κεκλιμένων δοκών με αγκιστρωτά κεραμίδια. Το μέγιστο εσωτερικό ύψος της στέγης είναι 7,35 μέτρα στο μεσαίο κλίτος και το ελάχιστο είναι 2,70 μέτρα στα πλάγια κλίτη. Η κάλυψη της αψίδας του Ιερού γίνεται με τεταρτοσφαίριο, το οποίο εξωτερικά στεγάζεται από ανεξάρτητη μονόριχτη στέγη και κεραμίδια ίδιου τύπου.
Η διαμόρφωση των όψεων του ναού είναι απλή και λιτή, όπως όλων σχεδόν των ναών του τύπου αυτού. Ενδιαφέροντα ωστόσο στοιχεία αποτελούν η πλούσια ανάμειξη οπτόπλινθων και λίθων στις τοιχοποιίες και ιδιαίτερα στην αψίδα του Ιερού, το διακοσμητικό μοτίβο τύπου «ψαροκόκκαλο» πάνω από το παράθυρο του Ιερού, καθώς και το γύψινο κυκλικό διάφραγμα μαζί με μικρό εγχάρακτο σταυρό στο ανατολικό αέτωμα.

Τοιχογραφίες και φορητές εικόνες
Η συλλογή των εικόνων που χρονολογούνται από τα τέλη του 12ου μέχρι και τον 19ον αιώνα αποτελεί την σημαντικότερη ομάδα των εκτεθειμένων κειμηλίων. Αρκετές από αυτές είναι αξιόλογα δείγματα της βυζαντινής τέχνης στη Κύπρο, ενώ σχεδόν όλες οι εικόνες που κοσμούν το εικονοστάσι, δέχονται επιδράσεις από την Ιταλική τέχνη του 16ου αιώνα. Ενδεικτικά αναφέρουμε από αυτές, την Παναγία με το Χριστό, τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και τον Άγιο Μάμα. Το εικονοστάσι που φιλοξενεί τις εικόνες αυτές, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα από τα καλύτερα δείγματα της ξυλογλυπτικής του 16ου αιώνα, το οποίο πρέπει να είναι σύγχρονο με τον ναό. Το θεματολόγιο της ανάγλυφης διακόσμησης, είναι κοινό με άλλα εικονοστάσια της ίδια εποχής. Σε χρυσό ή μπλε βάθος, απλώνονται κληματίδες ή βλαστοί άλλων φυτών που αναφύονται μέσα από ανθοδοχεία και στα φυλλώματά τους βρίσκουν καταφύγιο διάφορα πτηνά.

Η εικόνα του «Ελκομένου Χριστού» τέλη του 12ου αιώνα, από το γειτονικό ναό του Τιμίου Σταυρού, παρουσιάζει τον Χριστό με τα χέρια δεμένα με σχοινί μπροστά στον Σταυρό που στερεώνεται στο έδαφος. Το θέμα είναι σπάνιο σε φορητές εικόνες. Το περιεχόμενο της εικόνας δίνεται από την επιγραφή «Ελκόμενος επί Σταυρού».

Από την κατεστραμμένη σήμερα αρχαία Μονή του Αγίου Μάμα, του Κουρεμένου, στον Πάνω Αμίαντο προέρχεται η εικόνα του Αγίου Μάμα (τέλη του 13ου αιώνα), που εικονίζει τον Άγιο πάνω σε λιοντάρι, μετωπικά με το δεξί χέρι να κρατά αρνί και με το αριστερό ποιμενική ράβδο.

Από τον ίδιο χώρο προέρχεται και η αμφιπρόσωπη λιτανευτική εικόνα, στην εμπρόσθια όψη της οποίας εικονίζεται η Παναγία, στο τύπο της Οδηγήτριας (1697), έργο του αγιογράφου Ιωαννικίου. Στο πίσω μέρος εικονίζεται η Σταύρωση του Χριστού (13ος αιώνας). Σε πράσινο βάθος ο Χριστός εικονίζεται επί του Σταυρού. Τον περιστοιχίζουν όρθιοι, δεξιά η Παναγία και αριστερά ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Η θλίψη και ο πόνος των δύο ιερών προσώπων, αποτυπώνεται με την κίνηση του αριστερού τους χεριού πάνω στο πρόσωπο. Εξίσου σημαντική είναι μια άλλη λιτανευτική εικόνα, που εικονίζει σε χρυσό βάθος, τον Χριστό (16ος αιώνας) στηθαίο, μετωπικό και με το αριστερό να κρατά κλειστό ευαγγέλιο.

Σε ολόκληρο το δυτικό τοίχο του ναού εικονίζεται η παράσταση της «Μελλούσης Κρίσεως». Χρονολογείται στον 16ον αιώνα και έχει έντονη την επίδραση της δυτικής τέχνης. Η όλη παράσταση απεικονίζεται σε επάλληλα επίπεδα. Στην κορυφή του σωζόμενου τμήματος ιστορείται «Ο εν Δόξη Ερχόμενος και επί Θρόνου Καθήμενος», Χριστός, τον οποίον περιστοιχίζουν σε στάση δέησης η Θεοτόκος (δεξιά) και ο Πρόδρομος (αριστερά) καθώς και χοροί Αγγέλων οι οποίοι κρατούν στα χέρια τους τα σύμβολα του Πάθους του Κυρίου: κλίμακα, ήλους, σφυρίκια.

Στη δεύτερη από την κορυφή ζώνη εικονίζεται η Ετοιμασία του Θρόνου. Πάνω στον Θρόνο είναι τοποθετημένο κλειστό το Ιερό Ευαγγέλιο και πίσω από αυτόν ο Τίμιος Σταυρός του Κυρίου. Ο Τίμιος Σταυρός υποβαστάζεται εκατέρωθεν από δύο αγγέλους. Οι Δώδεκα Απόστολοι ζωγραφίζονται χωρισμένοι σε δύο ομάδες, ένθρονοι, δεξιά και αριστερά του Θρόνου, ενώ μπροστά από τον Θρόνο βρίσκονται γονυκλινείς, οι πρωτόπλαστοι Αδάμ και Εύα.

Στο κέντρο της τρίτης ζώνης εικονίζεται η Κρίση των Ψυχών. Άγγελος κρατά τον Ζυγό της Δικαιοσύνης. Στο δεξιό μέρος, εικονίζονται κλιμακωτά οι χοροί των Αγίων, Προφητών, Μαρτύρων, Οσίων και Δικαίων. Στην αριστερή πλευρά, Άγγελοι οδηγούν βίαια στην κόλαση τους αμαρτωλούς. Τα τμήματα της παράστασης, που ευρίσκονται στο δυτικό τμήμα των πλαγίων τοίχων, έχουν καταστραφεί.
Στην νοτιοδυτική πλευρά του ναού, εκτίθενται ορισμένα δείγμα εκκλησιαστικής αργυροχοϊας, του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου αιώνα, που χρησιμοποιούντο κατά τη Θεία λατρεία στο ναό, όπως Άγιο Ποτήριο (1861), Δισκάριο με το κάλυμμά του, σταυρό, εξαπτέρυγα, θυμιατήρια κλπ.

Σε μικρή προθήκη στο νότιο τοίχο, εκτίθενται ενδεικτικά, τρία ευαγγέλια παλαίτυπα του 18ου και 19ου αιώνα, επενδυμένα με πορφυρό βελούδο. Η εμπρόσθια όψη φέρει αργυρά φύλλα, που εικονίζουν τους τέσσερεις ευαγγελιστές, τον αναστημένο Χριστό και την παράσταση της Σταύρωσης.

Ωράριο Επισκέψεων στις Εκκλησίες
Καθημερινά
10:00 π.μ. – 1:00 μ.μ.
03:00 μ.μ. – 5:30 μ.μ.
Σάββατο
09:00 π.μ. – 01:00 μ.μ.
Κυριακή
Οι επισκέπτες να επικοινωνούν στον αριθμό τηλεφώνου 99662286.